(Bu yazı 01.08.2020 tarihinde www.kayipdunya.com’da yayımlanmıştır ve Kayıp Dünya ekibinin izni ile d12Macera sitesinde arşivlenmiştir.)
Antik dünyanın en büyük imparatorluğunun sınırında bir yer hayal edelim. Burası, belki fethedilmemiş Kaledonya’nın(1) dibinde bir karakol, belki de Teutoburg Ormanın(2) yakınlarında bir kamp alanı… Hendeklerin ötesindeki karanlıkta nasıl bir şeyle karşılaşacağını bilmeyen bir grup lejyoner toplanmış oyun oynuyordu. Acaba hayatta kalmayı başarabilecekler mi? Kaç denarii maaş ödenecek? Şerefli terhis hakkını elde ettikleri günü görebilecekler mi?(3) Bunlar gibi birçok farklı soruyla geçen günleri geride bırakmak için lejyonerlerimiz zamanlarının popüler bir oyunuyla meşgul oluyordu(4). Batı Roma İmparatorluğunun yıkılışına kadar önemini koruyan işte bu oyun; Latrunculi veya Latrones ismi de verilen Ludus Latrunculorum’dur.
Oyunun isminin Latince latro kelimesinden geldiği düşünülmektedir. Latro, kulanım yerine göre kimi zaman haydut, kimi zaman asker gibi birden çok anlam içerdiği için oyunun adı bazı kaynaklarda hırsız oyunu, bazılarındaysa asker oyunu adıyla tercüme edilmiştir. Piyonlarına latrones (askerler) denildiği için ikinci ismi daha geçerli gibi görünmektedir.
Oyunun fiziki öğeleri için hemen hemen her türlü materyal kullanılmıştır. Oyun tablası olarak dörtgen biçimli düz satıhlı taşlar ya da ahşap, piyonlar içinse renklendirilmiş oval cam boncuklar ya da boyanmış ve tıraşlanmış çakıllar tercih edilmiştir. Latrunculi; zarsız, strateji üzerine kurulu oynanışıyla, zamanının zarla oynan diğer popüler şans oyunlarından ayrışmıştır (kumara dönüşmeleri sebebiyle(5)). Fakat Hadrian Duvarından (İngiltere), Smyrna Agorası’na(İzmir, Türkiye) kadar birçok arkeolojik alandan elde edilen buluntulara rağmen oyunun yazılı kuralları hakkında hiçbir somut kaynağa ulaşılamamıştır. Bu eksiklik, oynanışına ilişkin birçok konuda belirsizliğe sebep olur. Oyun tablasının büyüklüğü ve piyon sayısı bu sebeple değişmektedir.
Piyonların tıpkı satranç taşları gibi belirli hamle özellikleri olabilir. Görünüşü itibariyle biraz Go, biraz da damaya benzese de piyonların hamle kabiliyetleri tam bilinmediği için bahsi geçen oyunlarla benzerliği net değildir. Belki de Roma toplumunda çok yaygın ve anonim bir oyun olması ya da dini mesajlar taşımıyor olması nedeniyle herkes tarafından biliniyor ve yazılı kurallara ihtiyaç duyulmuyordu. Buna rağmen toprak altında bir yerlerde bir kural kılavuzu keşfedilmeyi bekliyor olabilir. Bu belirsizliklere biraz ışık tutan; dönemin şair, yazar ve devlet adamlarının eserlerinde geçen, oyun hakkındaki satırlardır. Örneğin; Ovid, Ars Amatoria (Aşk Sanatı) eserinde çiftler arasındaki ilişkilere Ludus Latrunculorum hamleleri üzerinden anlamlar yükler(6).
Yazarı bilinmeyen Laus Psionis (Piso’ya Övgü) isimli eser “parçalar kurnazca açık tahtaya dizilir ve savaşlar camdan askerlerle yapılır, bu yüzden şimdi beyazlar siyahı, siyahlar beyazı ele geçirir(7)” cümlesiyle oyunu dönemin askeri terimleri aracılığıyla betimler.
Bir Roma Senatörü olan Cnaeus Calpurnius Piso; “Yorucu bir iş temposunun ardından tembelliğe yenik düşmeyip zihni açık tutmak için zekice bir stratejiyle dizilen taşlarla rakibin piyonlarını ele geçirdiği ve blok yaparak rakibin hamlelerini savuşturduğu Latrunculi’yi oynadığından” bahseder.
OYNANIŞI ÜZERİNE TAHMİNLER
Bu kısımda, Ulrich Shädler’in ve R.C.Bell’in yorumu üzerinden oyun kurallarına değinilecektir(8). Ludus Latrunculorum’da amaç rakibin piyonlarını ele geçirmektir.
- En az 8X8 karelik dama tahtası kullanılır. Oyuncular eşit sayıda ve boyutta olmak üzere en az 16 en fazla 24 piyona sahip olabilir(9). Piyonlar tıpkı damada olduğu gibi karşılıklı dizilir.
- Oyuncular sırasıyla taşlarını dikey yönde en yakınındaki kareye hareket ettirir. Bir piyon, tıpkı damada olduğu gibi herhangi bir renkteki başka bir piyonun üzerinden atlayabilir ve bunu, eğer yerleşecek boş kare varsa aynı turda birden fazla taş üzerinden atlayarak da yapabilir.
- Eğer bir oyuncu kendi iki piyonu arasında, karşı oyuncunun bir piyonunu sıkıştırabilirse, rakibini bloke eder ve rakibi o piyonu hareket ettirilemez. Sonraki turda rakibinin piyonunu sıkıştıran oyuncu hamle yapmak yerine, kıstırdığı piyonu alabilir.
- Oyun tahtası üzerinde sadece bir adet piyonu kalan oyuncu kaybeder.
Kazanan savaş alanının galibidir. Kazanan taraf için Cnaeus Calpurnius Piso şöyle der;
“…bu sırada, hararetli çatışma devam ederken askerler dağıldı ama phalanxlarınız hala tamsa veya bir ya da birkaç savaşçı kaybınız olsa da siz kazandınız ve ele geçirdikleriniz için iki elinizle mücadele ettiniz.”
Kaynaklar:
- Your Move, Doctor!
- The Colchester Archaelogist Issue Number 10,1997.
- Latrunculi, A Forgotten Roman Game of Strategy Reconstructed, Ulrich Shädler, Abstract Games, Issue 7, Autumn 2001.
- Antik Dönem Smyrna Agorası’nda Bulunan Roma Dönemi Ludus Latruncularum ve Mankala Oyun Tablaları Üzerine İnceleme, Yrd.Doç.Dr. Akın Ersoy ve Özer Erdin, Prof.Dr.Ömer Özyiğit’e Armağan, Ege Yayınları 2015.
[1] Romalılar tarafından günümüz İskoçya’sına verdikleri Latince coğrafi isimdir. Hadrian Duvarıyla imparatorluğun batıdaki en uç sınırını oluşturur.
[2] Almanca adıyla Teutoburger Wald. XVII., XVIII. ve XIX. Roma lejyonlarının Germen kabilelerinin kurduğu ittifakla pusuya düşürülerek hezimete uğradığı meşhur savaşın geçtiği yerdir.
[3] Honesta Missio:20-26 yıl arasında görevde kalmış Roma lejyoneri için bir tür emeklilik denilebilir. Emekli olan lejyoner, toplu para ödemesi alıyordu, işleyebileceği toprak ve evlenme hakkı elde ediyordu.
[4] https://arkeofili.com/hadrian-duvarinda-antik-roma-oyunu-bulundu/
[5] Zar oyunlarının kumar amaçlı kullanılması çok yaygınlaştığı için toplumsal ahlakın yeniden tesis edilmesi görüşü doğrultusunda Lex Talaria (ya da Lex Alearia) gibi zar oyunlarını yasa dışı ilan eden kanunlar çıkarılmıştır.
[6] Ovid, Ars Amatoria Book 2, 203-208 / Book 3, 357-360, The Art of Love Loeb Classical Library (1929), Translated by J.H.Mozley, London, Heinemann
[7] Latrunculi, Ulrich Shädler, Abstract Games, Issue 7, Autumn 2001
[8] E.Falkener’in çalışmasından yola çıkarak meşhur rol yapma oyunu AD&D’nin yayımcısı TSR, 1977 senesinde Cohorts-The Game of Roman Checkers isimli bir oyun piyasaya sürmüştür.
[9] İngiltere’deki Stanway kazı alanından çıkarılan örnekteyse diğer piyonların yarı ebadında birer adet piyon daha bulunmaktadır.